Literatura science-fiction jako kreacja technologii przyszłości

Fantastyką naukową (z ang. science fiction) nazywamy literaturę fantastyczną, która w charakterystyczny sposób wyjaśnia zjawiska fantastyczne za pomocą racjonalności i nauki. Utwory sci-fi zazwyczaj pozbawione są znamion cudowności, a w ich fabule przestrzegane są zasady prawdopodobieństwa. Ich akcja rozgrywa się w przyszłości, zmodyfikowanej teraźniejszości lub alternatywnej przeszłości i najczęściej związana jest z odkrywaniem kosmosu. Charakterystyczne cechy powieści fantastycznonaukowej to przedstawienie fantastycznych planet, niezwykłych wynalazków, a także istot (np. myślący komputer). Science fiction wykorzystuje często takie motywy jak: podróż w czasie, kontakt z inną cywilizacją, bunt maszyn, wyprawa międzygwiezdna, przygoda w rzeczywistości wirtualnej, czy fantastyczny eksperyment (odkrycie).

Elementy fantastyki naukowej występowały już w literaturze XVII-XVIII wieku, ale jej rozwój nastąpił dopiero w drugiej połowie XIX wieku. Sci-fi wyrosła z fascynacji możliwościami i zagrożeniami, jakie niesie człowiekowi rozwój nauki i techniki. Za prekursorów tego gatunku uznaje się: Mary Shelley, Juliusza Verne’a, Herberta George’a Wellsa. Jego rozkwit nastąpił od lat 30. XX wieku, zarówno jako masowej literatury rozrywkowej, jak i twórczości o ambicjach literackich i filozoficznych. Do najwybitniejszych pisarzy fantastycznonaukowych tego okresu należą: Ray Bradbury, Philip K. Dick, Arthur C. Clarke, Roger Zelazny, Isaac Asimov, bracia Strugaccy, Stanisław Lem. W ostatnich latach fantastyka naukowa stała się rozległym zjawiskiem subkulturowym obejmującym kino, gry komputerowe, komiks, czy grafikę.

Verne Juliusz Gabriel, „Dwadzieścia tysięcy mil podmorskiej żeglugi” (1870)

Jest to opowieść o kapitanie Nemo (z łac. Nikt) – twórcy i dowódcy Nautilusa, zelektryfikowanego okrętu podwodnego. Akcja utworu rozgrywa się w czasach ówczesnych autorowi – latach 60. XIX wieku, kiedy prawdziwe podróże podmorskie były tylko marzeniem. Verne, dzięki pilnemu śledzeniu nowinek technicznych, zdołał wyprzedzić rzeczywiste okręty podwodne o napędzie elektrycznym o ponad 10 lat.

W dzisiejszych czasach opis tej łodzi podwodnej nie wydaje się tak prawdopodobny, choć część cech Nautilusa noszą dzisiejsze okręty podwodne. Łódź miała kształt cygara i długość 70 metrów. Stanowiła jednolitą bryłę, dzięki doskonałemu spojeniu materiałów. Okręt wyposażony był w ster i płaszczyzny, co pozwalało nim kierować. W salonie znajdowało się ogromne okno, pozwalające obserwować głębię morską, w sterówce zamontowany był reflektor o niezwykłej mocy, oświetlający drogę przed Nautilusem. Z przodu umocowana była ostroga służąca do atakowania okrętów i ogromnych zwierząt oceanicznych. Okręt zasilała energia elektryczna. Dzięki swojej budowie łódź potrafiła osiągać prędkość 24 mil na godzinę, a także zanurzać się na dowolne głębokości. Nautilus był całkowicie ekologiczny – działał na odnawialnym źródle energii (sód z morza) i nie zanieczyszczał środowiska. Na wyposażeniu okrętu znajdowały się także skafandry z aparatami tlenowymi, pozwalające na spacery po dnie morza. Wszelkich środków do życia załogi (m.in. żywności, ubrań) dostarczało morze. Mieszkańcy okrętu eksploatowali także podwodne złoża surowców.

Tak więc łódź podwodna pozwalała na podróże podmorskie i prowadzenie badań głębin mórz i oceanów, stając się spełnieniem marzeń człowieka. Okręt ten mógł posłużyć się całej ludzkości – był bezpiecznym, szybkim i tanim środkiem transportu. Żegluga podwodna umożliwiała także wydobywanie skarbów z zatopionych okrętów. Jednak Nautilus w rękach kapitana stał się narzędziem zemsty. Załoga okrętu wyrzekła się świata i cywilizacji, stawiając na samotność. Nemo bez skrupułów uszkadzał lub zatapiał statki, które pragnęły odkryć jego tajemnicę. Z drugiej strony kapitan sponsorował buntowników o wolność, np. powstańców na Krecie. Gotów był także poświęcić swe życie, by ratować nieznanego mu ubogiego poławiacza pereł.

Huxley Aldous, „Nowy wspaniały świat” (1932)

Utwór ten ukazuje doskonale zorganizowaną cywilizację przyszłości, gdzie nie ma chorób, wypadków, przestępstw, a wszyscy są rzekomo szczęśliwi. Akcja odbywa się w odległym roku 632 A.F. (czas bowiem mierzy się od śmierci Pana Naszego Forda, czyli słynnego konstruktora samochodów Henry’ego Forda).

Mieszkańcy Ziemi przychodzą na świat w procesie butlacji, czyli sztucznego zapłodnienia. Wtedy też decyduje się o tym, do jakiej kasty będzie przynależał człowiek (warunkowanie genetyczne i psychologiczne), z czym związana była jego inteligencja, praca i wygląd zewnętrzny. Butlacja trwa 267 dni i odbywa się w specjalnych ośrodkach. Po narodzinach dzieciom wpaja się przez sen nakazy i zakazy (hipnopedia) oraz wychowuje w duchu nowoczesności, co polega m.in. na nauce flirtowania, czy przyzwyczajaniu ich do widoku śmierci. Wszyscy wyglądają młodo, lecz żyją tylko około 60 lat.

Ludzie nastawieni są na konsumpcję – kochają podróże powietrzne, drogie gry towarzyskie, czuciofilmy i muzykę syntetyczną. Najpopularniejszą rozrywką są jednak sny narkotyczne, które wywołuje soma – otrzymywana przez każdego po pracy i seks, zgodnie z panującą zasadą, że każdy należy do każdego.

Wszyscy pozbawieni są indywidualności i postępują zgodnie z wpojonymi im w dzieciństwie schematami (Republice Świata przyświeca bowiem hasło: Wspólność, Identyczność, Stabilność). Wyjątki stanowią osoby uszkodzone w procesie butlacji. Każde odstępstwa od reguł świata traktowane są jako zagrożenia dla systemu. Tak więc buntownicy trafiają na wyspy karne jak np. Islandia.

Rolę obrzędów religijnych zajmują spotkania społecznościowe połączone z orgiami. Symbolem teraźniejszości jest litera T, czyniona podobnie jak kiedyś znak krzyża. Ścisłej cenzurze podlega rozwój sztuki. Dzieła takie jak Biblia, czy utwory Szekspira są dostępne tylko nielicznym. Obecna sztuka jest prosta i ordynarna.

Jedyną ostoją starego świata jest rezerwat Indian, którzy mieszkają w warunkach z przed kilku tysięcy lat. Dzicy celebrują indiańskich bogów oraz Jezusa. Ich dzieci przychodzą na świat naturalnie, panuje tam także monogamia. Indianie muszą znosić głód, choroby i inne cierpienia.

Powieść ta jest więc antyutopijną wizją przyszłości, gdzie panuje złudne szczęście. W świecie opisanym przez Huxleya nie ma miłości, wiary w Boga, ani innych wyższych uniesień. Przeszłość traktowana jest z odrazą, a świat skazany jest na stagnację i zatracenie człowieczeństwa w imię dobra społeczeństwa. Przyczyną tego jest rozwój technologii.

Lem Stanisław, „Niezwyciężony” (1964)

Opowiadanie to przedstawia jedną z najoryginalniejszych wizji komputera przyszłości, bowiem efektem trwającej miliony lat ewolucji automatów (ocalałych z katastrofy statku obcych) jest czarna chmura, czyli olbrzymi, praktycznie niezniszczalny komputer. Próbę jego zbadania, a później zniszczenia podejmuje Niezwyciężony – wielki krążownik bojowy.

Chmura złożona jest z miliardów mikroskopijnych elementów – pojedynczo słabych, ale łączących się w razie potrzeby w twór obdarzony potężną mocą. Chmuromózg jest także niezależny, samowystarczalny i samoodnawialny. Taki komputer potrafi ze swoich części elementarnych stworzyć potrzebne mu w danym momencie peryferia, takie jak np. potężne elektromagnesy zdolne do pozbawienia ludzi pamięci. Ewoluujące maszyny wyparły z planety Regis III rdzenną faunę i florę, które przetrwały jedynie pod powierzchnią wody.

Do walki z czarną chmurą staje tytułowy Niezwyciężony, czyli ogromna rakieta przeznaczona do eksploracji i podboju kosmosu. Podejmując próbę zniszczenia martwych mikroorganizmów załoga wykorzystuje wszystkie dostępne jej urządzenia: pojazdy, sprzęt wojenny, lasery, pola siłowe, elektromózgi, a także Cyklopa – wielkiego robota wyposażonego w miotacz antymaterii. Tak naprawdę to nie człowiek walczy z chmurą, ale mechanizmy między sobą.

Ludzkość opisana w utworze dzięki postępowi naukowemu posiada nieograniczoną potęgę, opanowała i podzieliła na strefy kosmos, niszcząc wszelki sprzeciw. Ziemski porządek narzucony Galaktyce przypomina proces kolonizacji.

Herbert Frank, „Diuna” (1965)

Powieść ta ukazuje historię pustynnej planety Arrakis, zwanej też Diuną, a także walkę ludzkości z nieprzyjazną ziemią, która jest źródłem melanżu – przyprawy wydłużającej życie i pozwalającej przewidywać przyszłość. Aby przetrwać i wydobywać melanż, ludzkość posługuje się najnowszą technologią. Akcja utworu rozgrywa się około 10190 roku, wiele lat po wojnie ludzi i maszyn.

Podstawowym wyposażeniem każdego mieszkańca Diuny jest filtrfrak – ubiór pozwalający odzyskiwać wilgoć z wydzielin ciała. Do eksploatacji przyprawy używa się szeregu maszyn takich jak: gąsienik piaskowy, ornitopter, strug rusztowy, zganiarka, żniwiarka.

Niestety Diuna bogata w melanż szybko staje się miejscem konfliktu. Pozwala to bliżej poznać ówczesne statki kosmiczne: fregaty, galeony, transportowce i okręty wojenne: łamacze, monitory. Główną bronią są rusznice laserowe, a do obrony miejsc i urządzeń służą tarcze obronne (pola siłowe).

Rdzenni mieszkańcy Arrakis – Fremeni – pragną przywrócić planecie wodę i życie. Dzięki odkryciu powiązań ekologicznych między organizmami i użyciu szeregu urządzeń (grodzie, oddzielacze wiatru, rosy kolektory, żeńce rosy) mozolnie zamieniają pustynię w miejsce pełne roślin.

Technologia opisana w powieści Herberta, służy zarówno jako pomoc w eksploracji kosmosu i planet oraz jako broń siejąca straszliwe zniszczenie. Herbert zwraca także szczególną uwagę na aspekty ekologiczne, o które w dzisiejszych czasach często się nie dba, myśląc tylko o pieniądzach.

Zelazny Roger, „Aleja Potępienia” (1967)

Książka ta przedstawia postapokaliptyczną wizję świata. Akacja utworu rozgrywa się w futurystycznej Ameryce, wiele lat po Wielkim Ataku. Wojna nuklearna wybuchła po tym jak ludzkość zajęła Księżyc i Marsa. Trwała zaledwie 3 dni, podczas których wystrzelono kilkaset bomb atomowych i kobaltowych. Większość ludzi zginęła, a Ziemia została praktycznie zniszczona (większe miasta stały się strefami skażenia). Zmienił się klimat, a niebo straciło swój blask, stając się domem dla gęstych chmur i porywistych wiatrów. Po wojnie ocalała ludzkość obróciła się przeciwko inteligencji, niszcząc uniwersytety i mordując uczonych, uznając ich za winnych katastrofy.

Prawdziwymi ostojami życia są tylko Państwo Kalifornijskie i Wspólnota Bostońska, które dzieli Aleja Potępienia, czyli radioaktywna pustynia. Przeżycie na pustyni umożliwia tylko podróż specjalnymi, wielkimi opancerzonymi samochodami, które są uzbrojone po zęby i wyposażone m.in. w noktowizory, ekrany podczerwieni, osłony przed promieniowaniem, spiżarnie i urządzenia sanitarne.

Natura przedstawiona w utworze zdaje się mścić na ludzkości, za bezmyślne wykorzystywanie nauki i technologii. Po wojnie atomowej Ziemia staje się niebezpieczna – podróże lotnicze są niemożliwe, występują niebezpieczne mutacje roślin i zwierząt. W powieść wpisana jest także refleksja, dotycząca tego, co może uczynić ludzkość, jeżeli wciąż będzie dążyć do rozwoju technologii wojskowych i nie przewidywać konsekwencji swoich działań.

Podsumowując, można stwierdzić, że celem powieści science fiction jest zadanie pytania o przyszłość ludzkości, związaną z nieustającym rozwojem technologicznym (m.in. zwrócenie uwagi na aspekty ekologiczne dotyczące Ziemi i wszechświata). Postęp techniczny może być bowiem zarówno źródłem dobra społecznego (wzrost poziomu życia) jak i broni masowej zagłady (Aleja Potępienia) lub manipulacji ludzkością (Nowy wspaniały świat). Na szczęście literackie wizje przyszłości w sensie technologicznym najczęściej się nie sprawdzają (np. łódź podwodna zasilana prądem elektrycznym, czy budowa i działanie statków kosmicznych w powieści Lema). W związku z coraz szybszym rozwojem cywilizacji, tematyka utworów fantastycznonaukowych staje się bardziej popularna, a ich problematyka aktualna. Losy Ziemi znajdują się bowiem w naszych rękach i tylko od nas zależy, jak wykorzystamy postęp naukowy.

Bibliografia

Literatura podmiotu

1. Herbert Frank, Diuna, Iskry, Warszawa 1985.
2. Huxley Aldous, Nowy wspaniały świat, Wydanie 9, MUZA, Warszawa 2008.
3. Lem Stanisław, Niezwyciężony [w:] tegoż, Opowiadania wybrane, s.274-433 Wydawnictwo Literackie, Kraków 1975.
4. Verne Juliusz Gabriel, Dwadzieścia tysięcy mil podmorskiej żeglugi, Wydanie 6, Instytut Wydawniczy Nasza Księgarnia, Warszawa 1968.
5. Zelazny Roger, Aleja Potępienia, Wydawnictwo ALKAZAR, Warszawa 1993.

Literatura przedmiotu

1. Encyklopedia PWN. Literatura i nauka o języku., pod red. Damm Krystyny, Kardasz Margarity, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003 (hasło: science-fiction).
2. Encyklopedia Szkolna WSiP. Literatura. Wiedza o kulturze, pod red. Szymanowskiej Anny, WSiP, Warszawa 2006 (hasło: science-fiction).
3. Bujnowska Karolina Viriel, Aleja Potępienia – Roger Zelazny, [online: dostęp 19.02.09].
4. Jarzębski Jerzy, Cały ten złom, [online: dostęp 17.02.09].
5. Zawadzki Tadeusz, Juliusz Verne – fantasta, realista i wizjoner, [online: dostęp 19.02.09].
6. Zgorzelski Andrzej, Fantastyka. Utopia. Science fiction, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1980.